Калі гаварыў стары Алкунскі дуб

легенда

Шмат дзівосаў можна знайсьці дагэтуль у Маляцкім краі, шмат прыродных і створаных чалавекам прыгажосьцяў вабяць сюды вандроўнікаў. Азёрны і лясны край цікавіць стомленых ад шуму і натоўпу месьцічаў, заўзятых рыбароў і аматараў плаваньня. Старыя рознаканфэсійныя могілкі і бажніцы, музэі і, канешне, адзіная астрафізычная абсэрваторыя ў Летуве прывабліваюць “культурных” турыстаў. І, мусібыць, адным з галоўных турыстычных мясцовых вабікаў і дзівосаў зьяўляецца стары Алкунскі амаль тысячагадовы дуб, схаваны ў Алкунскім лесе паміж Інтуркамі і Дубінкамі. Старыя людзі казалі, што чулі самі, як увесну стары дуб гаварыў – ці то сам, ці нехта гаварыў у ім. Старыя ўзгадвалі, што даўней усе толькі й марылі: “Каб жа ж траўня дачакацца, пайсьці паслухаць дуба! Ён такой парой пачынае размаўляць з сьветам”. Кабеты, якія зьбіралі раньнія зёлкі, слухалі, калі загаворыць дуб, і тады, калі чуўся голас, распачынаўся пэрыяд маёвак, якіх чакалі ўсе навакольныя жыхары. Ад траўня да канца лета пасьля працы насупор стоме і клопатам сотні маладых, дзяцей і старэйшага люду зьбіраліся ля дуба. Хто патанчыць, хто падкрадня пазіркаць, хто падзівіцца, хто пайграць, а хто і пазнаёміцца. Толькі дужа пабожныя не прыходзілі да дуба ўвечары на маёўкі, бо дуб быў сьвятым месцам, на ім і ля яго неаднойчы бачылі Панну, а таму вялікімі сьвятамі сюды кіравалася каталіцкая грамада ў пілігрымку. Пабожныя стараверы таксама шанавалі дуб, але маліцца да яго не хадзілі, не хацелі паганіцца – маліцца, бы пагане, на дрэва, маліліся ў малельнях, а сюды прыходзілі паглядзець на боскае дрэва і ацаніць боскую магутнасьць. Усе мірна жылі ля дуба, бы баяліся ўгнявіць грознага старога волата. Іншым разам нехта пужаў дзяцей голасам дуба: “Не хадзіце ў лес далёка, там у дубе нейкі нячысьцік, паганец замураваны!” Дзеці баяліся спачатку, а калі падрасталі, пачыналі верыць пабожным старым, якія запэўнівалі, што дуб – чыстае дрэва, яго сама Панна ахоўвае. І вернікі часта групкамі, а калі-нікалі па адным ішлі маліцца да дуба, бы ў бажніцу. Раней на ім былі прымацаваныя абразкі Панны і нават карціна з вобразам Караліцы нябеснай ў выкананьні мастака Аляксандравічуса красавалася высока на дубе. І не адзін ружанец з букетамі палявых красак ляжалі пад дубам. І часта кабеты, якіх называлі “маліньніцамі”, выходзілі зь лесу з поўнымі лубянкамі маліны, спыняліся ля дуба, маліліся, даставалі ружанцы, хутка церабілі іх, парадчылі хусткі і зноў імкліва хаваліся ў лесе. 

Зімняй парой да дуба хадзілі сьмялейшыя: паляўнічыя, бандыты ці кніганошы. Выпіўшы брагі пасьля паляваньня, некаторыя паляўнічыя апавядалі, што ноччу дуб сьвеціцца і нават па-над дрэвам лунае сьвятло. Паляўнічыя сьцьвярджалі, што сьвятло сыходзіла знутры; кніганошы, якія не казалі, што яны там рабілі, выстаўляліся дрывасекамі і ўказвалі на тое, што сьвятло сыходзіла зь неба акурат на стары дуб. А бандыты дык зусім нічога ня бачылі: ані дуба, ані сьвятла. Але ўсе сыходзіліся на адным: Алкунскі дуб памятаў ўсё. Людзям уміручым ня дадзена было столькі бачыць, а таму з-за гадоў яшчэ болей шанавалі ляснога волата. Мусібыць, ён таму і гаварыў, бо шмат ведаў, дзяліўся ведаю і распавядаў гісторыі з даўніны, але люд не разумеў лясной мовы – страціў дар, якім валодалі паганскія прашчуры.

Праўда, старая Юхана з Алкунаў неяк нечакана прыгадала ў часе размовы з студэнткамі-літуаністкамі, якія запісвалі ў самым пачатку 90-ых гадоў мінулага стагодзьдзя мясцовыя гаворкі, што даўно ў ейную маладосьць быў адзін хлопец Пранас зь вёскі Жыдавэйняй, які ўмеў на дубовай мове – разумеў дуб. Засьмяяліся адразу дзяўчаты зь небыліцы, з “дубовай мовы”, але старая працягвала расповяд, бы той дуб, у форме маналёгу, таму сьцішваліся філялягіні і моўчкі запісвалі за старой. Прыгожы той Пранас быў і дзіўны – праз што і празвалі яго “паганцам”. На маёўцы яго часта прасілі сьмелыя дзяўчаты, асабліва лоўкая Ануце, якая здаўна дужа ўпадабала яго, ягоныя бялявую чупрыну і шэра-срэбныя вочы: “Калі ласка, запытайся ў дуба, Пранукай, калі маё вясельле?” Хмурнеў бялявы і казаў: “Такія дробязі яму малаважныя, Ануце! Зь ім не пагамоніш – я толькі разумею, калі ён зьвяртаецца да мяне. А ён размаўляе толькі, калі застацца зь ім сам-насам”. Пранас казаў усур’ёз і праўдзіва, але талака сьмяялася, не давала веры і лічыла надалей яго “дзіваком-паганцам”. Толькі Юхана, якая была яшчэ зусім малой дзяўчынкай, верыла яму. Бо часта бачыла задуменнага і маруднага Пранаса ў палёх, як той кветкі ці зёлкі зьбірае. Дзіва было ёй, дзяўчынцы, што хлопец зёлкі зьбіраў. Іншым разам бачыла, як ён спыняўся ля дрэва і размаўляў зь ім. Часта цікавала яна так за ім і не выдавала сваёй прысутнасьці.

А туманнымі ранкамі калі-нікалі дуб бачыў, як па сьцежцы да яго йшоў бялявы. Набліжаўся, ласкава дакранаўся да тоўстага камля і так вітаўся з дубам. Прыглядаўся волат-неруш, ці няма каго побач яшчэ, і толькі тады шамацеў і пачынаў гаворку з госьцем. Прытуляўся Пранас да волата шчыльна, бы да каханка, і слухаў старадаўную гаману. Хлопец ужо ведаў, як пачалася гісторыя дуба, – дзевяць стагодзьдзяў таму хапатлівая сойка неяк згубіла жолуд, сарваны ў суседнім гайку. Згубіла ды й не шукала яго ўнізе, дзе заўсёды небясьпечна шнырыць птушкам. Так у гушчары лесу пачалося новае жыцьцё дуба, якому наканавана было перажыць усіх навокал.

•

Іншага сьвежага і туманнага ранку Пранас зноў бег да дуба, як бягуць хіба на спатканьне, – так гукнула сыну ўздагон зьдзіўленая маці, але не пачуў яе сын. Пакуль туман пакрысе разыходзіўся – без ахвоты, нібы і ён падслухоўваў расповеды дуба, Пранас, сеўшы пад самым дрэвам, слухаў наступную казанку.
Волат прыгадаў, што выразна памятаць ён стаў недзе ў 14 стагодзьдзі, калі ўжо быў маладым стогадовым ці нават крыху старэйшым дубам, і стаяў сярод падобных прыгажуноў у зацішным коле дубровы. Цьмяна памятаў дагэтуль частыя зборышчы паганаў у дуброве, а вось 1370 год прабудзіў яго і застаўся стрэмкай у памяці. Бо ў той год падчас чарговага нападу тэўтонаў дубняк быў ці ня ўвесь павысяканы і спалены ваярамі з крыжамі, а пагане многія былі пасечаныя і спаленыя ў былым сьвятым дубняку. Толькі адзінаму дубу цудам пашанцавала пазьбегнуць лютасьці супраць паганаў, але не з-за шкадобы, адсутнай у ваяроў веры, а з-за жудаснага пляну, які меўся ў галовах заваёўнікаў. Да дуба прыцягнулі аднога не забітага злоўленага ў лесе маладога паганіна, які адмаўляўся прыняць новую на гэтай зямлі веру, крыжам упрыгожаную. Яго прывязалі да дуба і ўвесь вечар жалезныя вершнікі стралялі ў маладое цела з куша, зь якога забаранялася забіваць хрысьціянаў, а вось усіх іншых нячыстых людзей і жывёлаў з куша стралялі ваяры Хрыстовыя без згрызотаў. Цёплае, ад страху сьмерці трымцелае цела мальца, які наіўна спадзяваўся на дапамогу Перуна, амаль прыбілася стрэламі да дуба. І пакуль страла куша, якая мела спыніць жыцьцё апошняга паганіна высечанай дубровы, толькі цэлілася, хлопец зразумеў, што Пярун ня выратуе яго, а таму раптам сьмела захрыпеў на нелюдзяў тэўтонаў: “Я, Гасюль, апошні паганін сьвятое дубровы, праклінаю вас. Няхай ня будзе вам і вашым дзецям спачыну, і няхай зямля ніколі ня прыме вашых целаў…”. Стралец марудзіў, камандзір не стрываў і закрычаў: “Не марудзь, страляй паганіку ў рот!” Страла трапіла ў горла, і прыгожы паганін заціх назаўжды. Страла моцна зачапіла і малады дуб, які намагаўся падтрымаць раптам ацяжэлае цела. Яны разам нібы счапіліся ў неразрыўных абдоймах. Калі сышлі тэўтоны, дуб нібы прачнуўся, усё бачыў выразна, чуў кожны шолах. І ён загаварыў – ягоным першым словам стала “Гасюль”. Так, дух Гасюля, апошняга паганіна няіснае больш дубровы, пасяліўся ў дубе. Яны сышліся ў дзівосным хаўрусе, што зьяднаў ці то сяброў, ці то каханкаў, ці то аднаверцаў – апошніх паганаў краю.

Праз тыдзень сьцямнелае цела хлопца, прывязанага да дуба, знайшлі ацалелыя аднаверцы. Яго акуратна адвязалі ад дрэва, рупліва замазаўшы глыбокія драпіны на кары глінай. І ноччу старыя кабеты спалілі цнатлівага прыгажуна. Калі попел уздымаўся па-над лесам, усе выразна пачулі аднекуль ціхі шэпт: “Мой Гасюль!”

Гэтая сумная і нават вусьцішная гісторыя пакінула маўклівым Пранаса, які пачаў крыху баяцца голасу дуба, бы голасу з таго сьвету. Маўчаў і дуб, асьцерагаючыся яшчэ больш напалохаць чароўнага юнака ля сваіх ног. Тады ўсё ж непалахлівы Пранас першым парушыў цішыню:

– А ці спраўдзіўся праклён Гасюля?

Сьмела сказаў дуб за Гасюля:

– Няўжо ж. І хоць Альгердава коньніца не здагнала тэўтонаў, якія спалілі дуброву і пазабівалі ўсіх дрэвабожных, у тым ліку Гасюля, ягоныя словы праз месяц абрынуліся моцным штормам на шхуну, у якой плылі ваяры, упрыгожаныя крыжамі. І, як прасіў Гасюль, усе яны захлынуліся ў вадзе, і іхныя целы былі расьцярэбленыя рыбамі, ды так, што ніводная костка не апусьцілася на дно.

•

Потым яшчэ часта бачыла маладзенькая Юхана, як Пранас накіроўваўся да дуба, бы меў там сапраўдную сьвіданку. І дуб ці Гасюль, – Пранас ужо і ня ведаў, да каго ён так часта сьпяшаўся, – распавялі Пранасу не адну гісторыю, што хвалямі даходзілі і ў іхны лес, які паступова ператвараўся з глухога ў рэдкі. Памятаў дуб і ловы каралевы Боны ў сярэдзіне 16 стагодздзя, і ейную забытую многімі згубу. І ейныя ўпартыя спробы знайсьці шлях, што, як і заўсёды для яе, завяршаліся пасьпяхова. Памятаў дуб і ейную малітву ды абяцаньне перад сабою ды Паннай пабудаваць бажніцу, калі выпадзе ўратавацца. Памятаў ён і спраўджаньне ейных малітваў – працу лесьнікоў па падрыхтоўцы матэрыялу на пабудову бажніцы ў Антурке. 

У кожным стагодзьдзі нешта ды здаралася ў сьвеце, а хвалі тых здарэньняў даходзілі і ў лес. Так, у сямнаццатым стагодзьдзі сюды часьцей зазіралі госьці з Дубінак – кальвінісцкія гаспадары – падчас ловаў ці проста імклівых гарцаваньняў. 

А яшчэ праз стагодзьдзі бачыў дуб новых барадатых гасьцей з васьміканцовым крыжам на грудзях, якія любаваліся шматвяковым дрэвам. Малітвы ня клалі перад ім, толькі пашанотна і багабаязна азіраліся. І дуб не злаваўся на гасьцей з крыжамі – іншыя яны былі, адрозныя ад тых крыжаватых, якія несьлі сьмерць шмат гадоў таму. Моўчкі сыходзілі стараверы з лесу, часта абяртаючыся, каб кінуць позірк захапленьня на сьвет, створаны богам.

Безьліч іншых гісторыяў чуў малады Пранас, раптам пасталелы, дзякуючы мудрасьці ды ўспамінам Гасюля. Пранас усё часьцей зьвяртаўся да дрэва – “Гасюль!” І, падаецца, дубу падабаўся такі зварот. Неяк скрозь хмызьняк цікаўнай Юхане пабачылася карціна, што ўразіла ейны дзіцячы розум: быццам з дуба выйшаў яшчэ адзін юнак і нахіліўся да Пранаса. Калі ж яна здрыганулася ад дзівоснага мроіва, то Пранас быў адзін, прыхіліўшыся да дуба. Тады Юхана гарэзьліва пабегла дамоў з думкай, маўляў, што толькі не вярзецца, калі доўга цікаваць за прыгожым Пранасам.

•

Улетку 1939 году дуб распавёў Пранасу апошнюю гісторыю, якую назіраў пятнаццаць гадоў таму, калі пан з сваёй жонкай з маёнтку Алкуны прыехалі да дуба на аўце і зладзілі фотасэсыю. У памяці засталіся хіба ўспышка і пара ад фотаапарату, якія крыху зьдзівілі дуб, але зьехалі паны, і пара зьлілася з паветрам, бы нічога і не было. Толькі пах паліва зачмуціў паветра. І якраз улетку таго ж самага году на адной з апошніх буйных маёвак ля дуба напярэдадні вайны сабралая больш ад сотні людзей. Быццам людзі прадчувалі катаклізму і разумелі, што мажлівасьці пабачыцца, павесяліцца больш ня будзе. Так і сталася… І дуб апошнія тыдні раўніва маўчаў, нават калі да яго прыходзіў ягоны мілы Пранас…

Маёўка пачалася з танцаў. Музыкі не шкадавалі рук, а яшчэ больш сваіх струмэнтаў – гралі, бы ліха на сьвята заклікалі. Толькі ўсё адно весялосьці не адчувалася. І нават заўжды вясёлая Ануце, закаханая ў Пранаса, не жартавала і не чаплялался да хлопцаў. Скакалі толькі дзеці ды старыя. Шмат гурткоў склалася на пляцыку перад дубам. Калі запаліліся зоркі і зашугалі вогнішчы, вакол якіх селі грэцца мерзьлякі, а да іх за кампанію і ўсе астатнія, раптам голас Пранасавай маці зацягнуў тужлівую песьню “Рос у лесе дуб”. Жаночыя галасы спачатку стрымана падхапілі вядомую ў гэтай мясьціне песьню, а потым так сьмела і гучна, што сьцішылася ўсё навокал, водгульле пайшло па вечаровым лесе, падавалася, зямля, паветра слухалі, не скалыхнуўшыся ані ветрыкам, ані шамаценьнем травінкі. Музыкі таксама баяліся варухнуцца, бо жаночы сьпеў спаралюшаваў і іх. Падкрадня плакаў Пранас, ціхама скінула сьлязіну Ануце. Нябачна румзаў стары дуб ці Гасюль у ім. Толькі ня плакалі, нібы сталёвыя, сьпявачкі – матулям было не да сьлёзаў, яны ведалі штодзённую бяду жыцьця, яны ведалі, што нараджалі дзяцей на шчасьце і на пакуты. Маці-сьпявачкі, бы тыя зоркі на нябёсах, перагукваліся ўнізе на беднай плянэце людзей, ствараючы нябачныя сеткі абароны ад ліха. Але ў самой песьні прадчувалася нешта непапраўнае. Двойчы песьня ахінала лес і двойчы Пранас мацней прыхінаўся да свайго дуба, мацаючы цёплай далоньню шурпаты камель. Хлопец разьвітваўся зь сябрам, бо тужлівая песьня, насурочаная маці, ужо неслася ў сьвет і спраўджвалася, ператвараючы хлапцоў спачатку ў простых, а па хуткім часе забітых жаўнераў. 

У 1940 годзе ў самым канцы лета Пранас разам з іншымі тысячамі летувісаў быў дэпартаваны з ужо новай сацыялісцкай Летувы ў Сыбір. Весткі ад яго ніхто больш ніколі не атрымліваў… Толькі аднаго разу ў канцы 1940 году так нечакана і бязгучна села на алкунскі дуб хапатлівая сойка, далёкая ў сто нейкім пакаленьні сваячка той самай ружовай-іржавай сойкі, якая згубіла некалі шчасьлівы жолуд, зь якога ўрадзіўся такі волат. Села і сваёй птушынай моваю прастадушна працьвіркала дрэву: “Вось і ўсё, Гасюль! Ты ўжо ведаеш і сам, забіты твой Пранас. Сьпі, нарэшце, і ты!”

І ў 1941 годзе стары волат больш не загаманіў у траўні, як было кожнага разу аднойчы на год апошнія стагодзьдзі. Удовы ў чорным з ваколіцаў у нейкім спадзеве прыходзілі падслухаць, ці загаварыў стары. Але не дачакаліся гарапашныя, пасівелыя ў вайну жанчынкі хаця б гэтага радаснага ажыўленьня. Прыбягала пасталелай дзеўкай паслухаць дуб і Юхана. І чамусьці здагадвалася дзяўчына, засмучаная вайной і высылкай Пранаса ды многіх іншых з навакольных вёсак, што больш не варухнецца дуб. Маўчаньне дуба сталася для ўсіх працягам пракляцьця вайны. Ніхто ня ладзіў больш маёвак – не да скокаў у вайну. Толькі пастушкі апасьліва праходзілі міма і стараліся хутчэй пагнаць адсюль, ад нейкай няўтульнай, небясьпечнай цішы сваіх каровак. І засмуцілася тады ўсё навакольле: ані маліньніцаў, ані вернікаў, ані закаханых параў, ані паляўнічых больш ня бачылі ля дуба. Толькі дзікі зьвер спакойна трухаў побач, не заўважаючы дубовага асілка. Тады і пачалі паступова здарацца немажлівыя рэчы для ранейшага сьвету, калі гаварыў дуб, але гвалтоўная вайна пахавала той сьвет, прапанаваўшы яму адно безвыходнасьць і дзікунскую немату. І хоць пазьней пасьля вайны жанчынкі спрабавалі аднавіць маёўкі, заклікаючы зухаватага музыку, што страціў на вайне нагу, нешта ня ладзілася гулянка. Бо маўчаў дуб. Бо мужчыны з новаўведзеных калгасаў пачалі зьбірацца пад ім, каб цмыгануць самагонкі. Бо хлопчыкі-сіроты ня ведалі гісторыі дуба, які гаварыў зь вясны да восені, ды пачалі гарэзьнічаць і рэзаць сьцізорыкамі таўстую, падавалася, адвечную кару сьвятога дуба. Бо аднойчы халоднай летняй ноччу пастушкі запалілі зусім усутыч вогнішча пад сьвятым дубам і выпадкова падпалілі старога абыякаўца.

Пра гэта ўсё і цяпер яшчэ помніць і магла б падрабязна распавесьці хіба даўна спачылая на інтурскіх каталіцкіх могілках Юхана.

Уладзіслаў Гарбацкі 

лістапад 2020, Інтуркі, Летува

Kai kalbėjo senas Alkūnų ąžuolas, legenda