Нябесныя дары
фантастычнае апавяданьне
Ніхто ўва ўсім Сыднэі не хацеў вывучаць ангельскай мовы так горача, як Даніла Іванавіч Глыба, некалі настаўнік з Харкава, а цяпер сьціплы зьбіральнік сьмецьця ў ваколіцах Дамэйн Парку. Цэлымі днямі ён хадзіў з ланцугом, наколваў паперкі і складваў іх у пакет, які потым спаражняў на сьметніку. Такая праца, не вымагаючы вялікіх душэўных высілкаў, пакідала яму шмат часу, каб падумаць пра ўсе перавагі і карысьць, якія дае веданьне мовы.
«Возьмем, напрыклад, натара, – казаў ён сабе, – ён добра апрануты, сыты, паважаны, бо за словам у кішэню ня лезе. Але быка запрагаюць і б'юць, бо гэта нямы зьвер».
Не абыходзілася і без таго, каб Глыбу не нагадалі пра вострую неабходнасьць ведаць ангельскую мову ў англамоўнай краіне.
Ды як чалавек не спрабаваў яе вывучыць, на якія толькі ахвяры ня йшоў, – ангельская мова ніяк ня йшла яму ў галаву.
Набліжалася сьвята 196... году. Ноччу, калі іншыя жыхары Сыднэю суцяшаюцца, а сьвяты Мікола разносіць падарункі малым і старым, Глыба доўга ня мог заснуць на сваім каляным ложку. Яму стала да болю ясна, што ён пастарэў, што ягоная памяць ужо не такая сьвежая, як то было змоладу, што ня ведаць яму ангельскай мовы, пакуль яго не накрыюць дошкамі. У думках ён год за годам перагортваў сваё жыцьцё-быцьцё і думаў, што лёс яго не пестуе: рэдка ўсьмяхалася яму шчасьце, ніколі не здзяйсьняліся залатыя мары, а дасягненьні, як ён казаў, даваліся яму гарбом.
Недзе за поўнач мужчына заснуў і на сьпіне ў яго выступіў халодны пот.
Праходзячы міма ягонага жытла, сьвяты Мікола ўбачыў гэтага працаўніка з мазолістымі рукамі і шэрым ад турботы тварам, зьлітаваўся над ім і падарыў яму веданьне ангельскай мовы – сакавітай, рытмічнай, багатай, поўнай эпітэтаў, мэтафараў і музыкі. Нават ня ўсе радыёводцы валодаюць ёю з такой дасканаласьцю; і цепліцца яна, такая прыгажуня, хіба што на радзіме, пад пяром пераборлівага пісьменьніка ці ў вуснах старога сьвятара.
Наступнага ранку, прачнуўшыся пасьля доўгай ночы, Глыба не адразу зразумеў раптоўную перамену, якая адбылася ў ягоным сэмантычным светаўспрыманьні. Крахтаючы і час ад часу паціраючы сваё рэўматычнае калена, ён заслаў ложак і пагаліўся. Але справіўшыся, чалавек сказаў сабе:
– Ну, цяпер можна пасьнедаць...
І тут ён спыніўся, нібы ўражаны.
Зразумела, што пасьнедаць можна і кавалкам каўбасы, і лустай хлебу – звычайная ранішняя ежа Данілы Іванавіча, чалавека беднага і ашчаднага. Але зь іншага боку, учора цягам ночы слова «сьняданак» набыло новае ангельскае значэньне. Адным хлебам і каўбасой тут не абыдзешся. Ва ўяве Данілы Іванавіча паўстаў салодкі, з парай порыдж, духмяны, смажаны бэкон з яйкамі, ружовыя, змазаныя маслам тосты...
Заінтрыгаваны і крыху спанталычаны, Даніла Іванавіч з задавальненьнем адчуў, як яго разважаньні аб ангельскім сьняданку ўжо апусьціліся ў ніжнія зоны цела і пачалі ўзьдзейнічаць на крыху больш грубую тканіну, вылучаючы цёплы страўнікавы сок і ўзбуджаючы здаровы малады апэтыт.
Ён надзеў капялюш і, парушаючы звыклае правіла ашчаднасьці, пайшоў паесьці ў кавярню.
***
За некалькі дзён авалодаўшы новымі сіламі, Даніла Іванавіч нібы нанава нарадзіўся на сьвет. Ён нырнуў у жыцьцё, як спрытны плывец у водныя віры, вялікія хвалі і гальфстрымы.
Цяпер ён не баяўся размаўляць зь незнаёмцамі ў парках. Не вагаўся годна адказаць кандуктару, калі той, на новай працы, гаварыў штосьці грубенькае. Ён мог зайсьці ў піўную, увішна грукнуць па прылаўку манэтай, заказаць куфаль піва і пагаварыць з усімі прысутнымі, як моўнароўны з роўнымі.
Але неўзабаве Глыба заўважыў, што суразмоўцы часта праваджалі яго буркатаньнем і пранізьлівымі позіркамі. Было ў ім нешта, што іх раздражняла. Неўзабаве адбылася падзея, якая паказала яму, што гэта такое.
Біл і Боб працавалі ў той жа канторы, што і Глыба. Яны таксама за плячыма насілі торбы з сьмецьцем. Падчас абедзеннай пярэрвы, смакуючы бутэрброды з таматамі і смачна аблізваючы пальцы, яны даставалі з той ці іншай торбы знойдзеныя бляшанкі ці кавалачкі і засяроджана абмяркоўвалі іх вартасьць і магчымую прыдатнасьць. Яны ніколі не выяўлялі Глыбу празьмернай ахвоты сябраваць зь ім. Але цяпер, калі моўныя бар’еры зьніклі, Даніла Іванавіч праявіў ініцыятыву сам.
– Добры дзень! – весела прывітаўся ён аднойчы.
– Гай! – буркнуў Біл, адказваючы за дваіх.
– Добрае надвор’е, – каб не перапыняць размову, працягваў мужчына.
– Так, – неахвотна адказаў Боб. Пэрспэктыва «мыкальнай» і «пыкальнай» размовы з гэтым чужынцам не заахвочвала яго разьвязваць язык. Таму ён раздражнёна дадаў: «Так, надвор'е якраз спрыяльнае для вывучэньня ангельскай мовы», відавочна, што Біл і Боб яшчэ ня ведалі пра Важны Цуд.
– Але дзе мне, старому каню, ангельскую мову вучыць! – пажартаваў Даніла Іванавіч, усьміхаючыся сабе ў вусы. – Пакуль дастану з кішэні слоўнік, пакуль знайду патрэбную літару і слова... А між тым жыцьцё не чакае, ляціць, прамінае, аж мільгае, як начныя краявіды, калі глядзіш на іх з вагона. Недзе ўдалечыні плывуць хаты, сьвецяцца вокны, як разумныя чалавечыя вочы. Хацелася б даведацца, што за імі хаваецца. Але куды! Не пасьпяваю за жыцьцём...
Тут чалавек засьмяяўся і дадаў:
– Але нічога... Цяпер, бачыце, я таксама размаўляю па-ангельску!
Зьбянтэжаныя да глыбіні душы раптоўнай зьменай маўленчых здольнасьцяў Глыбы, Біл і Боб забыліся пра гарбату і глядзелі на мужчыну з разяўленымі ратамі. Тым часам Даніла Іванавіч працягваў:
– Мова – вельмі важная рэч у нашым жыцьці. Вось я і думаю, што калі б размаўляць мог не чалавек, а жывёла, то, відаць, эвалюцыйны працэс пайшоў бы іншым шляхам. Спала б сабе скацінка да абеду, а людзі пасьвіліся ў стэпе, брахалі на падворках або лавілі мышэй у каморы. Такая вось сіла слова.
Біл і Боб пераглянуліся, маўляў, ці не зьдзекуецца гэты чалавек з нашага брата. Глыба заўважыў, што яны міргнулі адзін адному. Вось так і ў піўноў бывае, калі ён пачне гаварыць ці філязофстваваць. Але ягоныя думкі разьвіваліся далей:
– А якое гэта вялікае шчасьце – пісьмовая мова. Глядзіш на гэта, і здаецца, што справа простая – людзі селі і дамовіліся: гэты значок сымбалізуе А, гэты – Б. Сымболіка сустракаецца нават сярод жывёлаў. Вазьміце сабаку. Ён таксама можа пакідаць умоўныя знакі. На плоце ці дзе пад тэлеграфным слупам усё сабачае навакольле вынюхвае тое, што для іх значыць: «Тут быў Сярко». Але, калі задумацца, справа нашмат складаней, чым здаецца на першы погляд. Чалавек тысячагодзьдзямі назапашвае веды з дапамогай пісьма. Сяркова ж пісаніна змыецца пасьля першага дажджу. Акрамя таго, ён ня можа напісаць пра трэцюю асобу, напрыклад, «Са мной быў Броўка».
Магчыма, чалавек і далей працягваў бы выкладаць свае погляды на мову, але згадка пра Сяркову пісаніну пад слупом прымусіла Біла і Боба да дзеяньня. Яны дэманстратыўна падняліся.
– Мы ўжо і раней бачылі такіх брыцікаў, што прыязджаюць ў гэтую краіну як у калёнію, раней, і думаюць, што яны вельмі разумныя, – сказаў Боб.
А Біл зьедліва дадаў:
– А табе пара гаварыць не па-ангельску, а па-аўстралійску.
Пасьля чаго яны забралі торбы і пашлі прэч.
Даніла Іванавіч разгублена глядзеў ім усьлед, зьдзіўлены іх нечаканымі паводзінамі, і шукаў мажлівую прычыну ім. Увечары, лежачы на ложку і ўзіраючыся ў цемру, ён прыйшоў да звычайнай высновы: прычына – брак мовы.
– Я думаў, – уздыхнуў мужчына, – што веданьне ангельскай мовы вырашыць усе мае праблемы. Але чамусьці выпусьціў з-пад увагі, што гэта павінна быць аўстралійская мова. Я ўжо не немая жывёліна, але ўсё адно мяне цураюцца, так проста не прымаюць у кампанію. Вось бяда! І як бы я хацеў размаўляць па-аўстралійску...
Сьвяты Мікола пачуў ягоную малітву і хуценька раздабыў для яго аўстралійскую мову.
Наступнага ранку Даніла Іванавіч толькі прачнуўся і адчуў у калене рэўматызм, як ён адразу назваў гэта адной файнай аўстралійскай фальклёрнай ідыёмай. Потым з некаторай палёгкай прапяваў «Уолсінг Мацільда» і пачаў церці далоньню калена.
***
Хуткасьць, зь якой сьвяты Мікола раздабыў для яго аўстралійскую мову, зусім ня сьведчыць аб лёгкасьці ягонай задачы.
Наагул, некаторыя лінгвісты сьцвярджаюць, што аўстралійскай мовы не існуе. «Толькі такая звышнатуральная сіла, як сьвяты Мікола, можа яе здабыць», – іранічна скажуць яны. Розьніца паміж дыялектамі і мовамі ў тым, што дыялект яшчэ неяк зразумееш, а ўжо мову – ніяк. Такім чынам, аўстралійская мова – гэта проста ангельская.
Але сьвяты Мікола пайшоў усьлед за тымі рамантычнымі лінгвістамі, якія адстойваюць незалежнасьць аўстралійскай мовы. Яны кажуць, што яна нарадзілася пад бразгат ланцугоў, якія насілі выгнаньнікі, гартавалася пад рып фурманак, якія везьлі воўну ў Сыднэй, і, нарэшце, выкавала своеасаблівае вымаўленьне і ідыёму.
Чуючы тую ідыёму, сьвяты Мікола не раз падымаў бровы і рабіў выгляд, што нічога не заўважае. Але сваю працу ён выканаў бездакорна.
Літаральна праз некалькі дзён Даніла Іванавіч заўважыў, што ў яго зьмяніліся галосныя і дыфтонгі, а вобразы ў думках афарбаваліся на аўстралійскі лад. Напрыклад, цяпер ягонае ўяўленьне аб калядным краявідзе не абмяжоўвалася гурбамі; гэта таксама мог быць марскі пляж пад пякучым сонцам. Або замест таго, каб назваць кагосьці ёлупам (раней мужчына падобных выразаў зусім не ўжываў) або дурным аслом, цяпер проста казаў «дурны гала». Гала – аўстралійскі папугай, які з-за сваёй галасьлівасьці лічыцца неразумным. Нешта гаворачы, Даніла Іванавіч адкрываў рот толькі ледзь-ледзь, на адзін мілімэтар, а калі можна было, то толькі ў адзін бок, у правы ці левы, як бы не жадаючы марнаваць шмат энэргіі. І перадусім, як у той рэўматычны ранак, калі ён злаваўся на каленку, і ўсюды, і заўсёды, і пры кожнай нагодзе, Глыба ўжываў пэўны фальклёрны выраз, вельмі папулярны сярод аўстралійскага працоўнага люду.
Майстры ў галіне такіх выразаў сьцвярджаюць, што яны вельмі зручныя і прыдатныя. Складаючыся часам толькі з аднаго слова, яны, тым не менш, могуць вельмі дакладна акрэсьліць самыя разнастайныя пачуцьці, сытуацыі, падзеі і прадметы чалавечага жыцьця. Не так даўно адзін такі знаўца за куфлям піва заявіў, што ўжо амаль не карыстаецца канвэнцыйнай мовай, а абыходзіцца толькі двума-трыма такімі выразамі.
Даніла Іванавіч не ўпадаў у такія крайнасьці, бо вельмі любіў і паважаў мовы. Але з сваім новым становішчы ён ужываў такія выразы мэханічна, што мела свае наступствы, калі ён сустрэў даму, якую звалі місіс Гуга.
Для сваіх гадоў яна выглядала вельмі добра. Калі б захацела, дык і замуж выйшла б (не для дзяцей, а дзеля кампаніі). Але яна сказала, што не хоча выходзіць замуж. Наагул увесь Дамэйн ведаў яе як гарачую прапагандыстку прынцыпаў вольнага каханьня. Там, у цяні раскідзістага дрэва, яна з юнай дачкой Кэці білі ў барабан, зьбіралі вялікі натоўп і крычалі вакол:
– Шлюб – гэта рабства!
– Разьбіце шлюбныя кайданы!
– Вольнае каханьне – сапраўднае каханьне – нязмушанае каханьне – шчырае каханьне!
– Гадуйце дзяцей пад сьцягам вольнага каханьня!
З натоўпу несьліся рэплікі: пікантныя ад мужчынаў і абуральныя ад жанчынаў. Мужчыны звычайна адчувалі зьмешаныя і не зусім пэўныя пачуцьці ў гэтым кірунку. Жаночая ж частка аўдыторыі бачыла ў спадарыні Гузі здрадніцу і ворага, баючыся, што вольнае каханьне ня дасьць жанчыне хлеба з маслам у старасьці.
Спадарыня Гуга не зьвяртала ўвагі ні на якія заўвагі і аратарствавала напралом.
Магчыма, яна сваімі ўяўленьнямі аб вольным каханьні нагадала Глыбу першыя хмельныя гады рэвалюцыі ў родным Харкаве. А магчыма, што тут была іншая прычына. Можа, ён проста стаміўся душой і шукаў прытулку. У рэшце рэштаў, усе людзі ў Сіднэі чамусьці належылі: адзін да свайго клюба ці бара, іншы да сваёй царквы ці сям'і, а вось той належыць да сваёй машыны і каравана. Так і Глыбе таксама захацелася кінуць якар і дзе-небудзь нарэшце спыніцца. І, такая іронія лёсу, ён спыніўся і прышвартаваўся з усіх магчымых партоў і прыстаняў якраз побач з гэтай жанчынай, якая называла сябе адкрытай і жорсткай праціўніцай шлюбу. Ён нават спытаўся ў спадарыні Гугі, ці можа ён чым-небудзь дапамагчы ёй, маючы ціхую надзею, што з часам яна кіне на яго прыязным вокам.
Такім чынам, па суботах, пасьля абеду, можна было бачыць, як усе чатыры вальналюбцы йшлі на Дамэйн. Спадарыня Гуга ішла наперадзе рашучымі дробнымі крокамі. За ёю паслухмяна барабаніла Кэці, пунцавеючы пад праніклівымі позіркамі мінакоў. Потым ішоў высокі мужчына О'Браэн, які нёс плакаты, а ззаду, замыкаючы шэсьце, пакрактаваў пад цяжарам трыбуны-раскладанкі стары Даніла Іванавіч.
Недзе пасьля трох гадзінаў яны прыпынілі кампанію і такім жа парадкам пайшлі ў батанічны сад на гарбату.
Тут Даніла Іванавіч рассыпаўся жартамі, як маладун, бо прыемная дамская кампанія заўсёды ўздымала яму настрой. Адзінае, што прыглушыла ягоны апавядальны агонь, – гэта прысутнасьць О'Браэна. Гэты чалавеча рэдка прамаўляў якоесь слова; увесь час хапатліва абслугоўваў дамаў, падаючы цукар або гарбату; калі ж Глыба нядбайна падпускаў якісьці круценькі, фальклёрны выраз, О'Браэн падымаў бровы і кідаў на місіс Гугу запытальны позірк з дакорам. На што яна талерантна і стомлена ўсьмяхалася, адказваючы, што падчас вольналюблівага руху ім даводзілася чуць самыя розныя выразы. Таму Даніла Іванавіч адчуваў, што сказаў штосьці непатрэбнае і ў нечым правініўся.
Нарэшце аднаго дня вольналюбівы рух раскалоўся. Прычына ў тым, што абедзьве жанчыны выходзілі замуж.
Зьдзіўлены і спанталычаны Даніла Іванавіч ня ведаў, што на гэта сказаць.
– А як жа прынцыпы і ідэалы вольнага каханьня? – недарэчна спытаў ён у пані Гугі.
На аблічча гэтай звыклай да камандаваньня дамы, на імгненьне паклаўся цень раздражненьня. (Якое ён мае права ўмешвацца ў чужыя прыватныя справы?) Потым яна апусціла вочы і спакойна адказала:
– Мы такія шчасныя... Кэці знаходзіцца багаты і шчодры муж. Што да мяне, я вазьму О'Браэна.
– Але... Але...
Жанчына падняла вочы:
– Вы хочаце сказаць, што вы таксама хацелі прасіць маёй рукі?
Так, менавіта гэта было тое, што шмат часу плянаваў Даніла Іванавіч.
– Я здагадвалася і пра такую магчымасьць. Я лічу, што вы добры, шчыры чалавек. Якая-небудзь іншая жанчына з ніжэйшых клясаў грамадзтва будзе шчаслівая з вамі. Але не я. Я паходжу з вышэйшай сярэдняй клясы і размаўляю на ейнай мове. Вашыя фальклёрныя выразы мяне жахаюць. Але О'Браэн размаўляе на культываванай аўстралійскай мове. Часьцей за ўсё ён наагул маўчыць. Мне падабаецца, як мужчыны маўчаць. Тады яны здаюцца вельмі разумнымі.
З болем у сэрцы Даніла Іванавіч зразумеў, што моўныя веды яму не дапамаглі. Што ж цяпер рабіць? Сесьці вучыць культурную аўстралійскую мову? Позна. Так шчасьця свайго не здагоніш. А можа замаўчаць, як О'Браэн? Або так маўчаць, каб нікому не перашкаджаць сваёй прысутнасьцю, не раздражняць нікога сваім голасам, не надакучаць ні сваім «мыканнем», ні «пыканьнем», ні ангельскім вымаўленьнем, ні фальклёрнымі выразамі.
– Замоўкнуць бы мне на векі вечныя! – цяжка, ад душы ўздыхнуў мужчына і тут жа пакаяўся: зьнянацку ён адчуў сябе нямым.
***
Божачка, дзе ты жывеш? Тут. Ужо некалькі дзён Даніла Іванавіч ня толькі ў адзіноце, але і ў роспачы. Вось ён блукае па вуліцах Сыднэю і ня чуе словаў, якія звіняць вакол яго, адгукаюцца, пераліваюцца сьмехам. Праваруч і леваруч зьзяюць вітрыны, выстаўляючы скарбы на паказ мінакам. Навокал сьпяшаюцца людзі пасля цэлага дня пакланеньня вялікаму Малоху – фунту. Дзьверы гасьцінна адчыненыя... рэстараны, таксі, кінатэатры... абы толькі грошы...
Калі б Даніла Іванавіч, філязофствуючы ў вольны час, прыраўняў грошы да словаў, то ўбачыў бы, што іх сымбалічная сутнасьць аднолькавая. Адарваныя ад жыцьця яны нічога ня вартыя, але ў жыцьці паказваюць на нейкую канкрэтную рэч. Але паміж імі ёсьць важнае адрозьненьне. Калі слова сымбалізуе нейкі прадмет, то пад грашыма разумеецца любы, першы-лепшы прадмет з любой сыднэйскай вітрыны.
Даніла Іванавіч не глядзіць на вітрыны, ня думае ні пра Молаха, ні пра словы. Яму жыцьцё ня мілае. Схіліўшы галаву, ён сыходзіць з ходніку і тупае проста цераз вуліцу. Аўты рыпяць тармазамі. Кіроўцы сварацца. Уздоўж калёны машынаў уздымаецца, як чорнае груганьнё, гудзеньне.
– З дарогі! З дарогі!
Мужчына хутка выскоквае наперад, натыкаецца на прадаўца газэтаў і зьбівае на дол абвесткі.
– Ой, прабачце! – ён падымае, кладзе абвесткі на старое месца і нават не глядзіць, што там надрукавана вялікімі чорнымі літарамі:
НЯМЫ ЗЬБІРАЛЬНІК СЬМЕЦЬЦЯ ВЫЙГРАЎ 100 000 ФУНТОЎ У ОПЭРНАЙ ЛЯТАРЭІ
Толькі на наступны дзень яму становіцца ясна, што ягоны лёс пайшоў па новай дарозе.
З самай раніцы на яго накінуліся журналісты, пытаючыся, што ён будзе рабіць з грашыма. А розныя прадаўцы навыперадкі прапануюць яму ўсякія тавары.
Калі ён прыходзіць на працу, бос віншуе яго з выйгрышам і прапануе працу ў канцылярыі.
Затым ён сустракае Біла і Боба, якія таксама вітаюць яго, па-братэрску паляпваюць па плячы і дакранаюцца да яго на ўдачу.
І ніхто нічога не мае супраць таго, што ён нямы.
Па абедзе адкульсьці ўзялася спадарыня Гуга, якая ўжо не выходзіць замужам за О’Браэна і ня мае нічога супраць фальклёрных выразаў (бо прывыкла да іх падчас вольналюбнай кампаніі).
А ўрваўшы вольную хвілінку, Глыба зьвяртаецца да самага высокааплатнага лекара места, які абяцае аднавіць яго маўленчыя здольнасьці.
І навошта яму цяпер здалася мова?
«Гой! Гой! Мова – гэта вельмі важная рэч, кажа ён сам сабе. – Без грошай эвалюцыйны працэс чалавека моцна не зьмяніўся б. А бяз мовы гэтыя людзі пасьвіліся б у стэпе, брахалі б на падворках або лавілі мышэй у каморы».
Невыпраўны ён чалавек.
Яўген Гаран, „Нові Дні“, № 4, 1961.